دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی شیراز؛
غذاهای عملکردی و نقش آنها در بهبود سلامت انسان
در دنیای امروز که بیماری های مزمن مانند بیماری های قلبی، دیابت نوع ۲، چاقی، فشار خون بالا و سرطان ها رو به افزایش است، نقش تغذیه در حفظ سلامت جسمی و ذهنی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است.
یکی از رویکردهای نوین در تغذیه، استفاده از غذاهای عملکردی (Functional Foods) است. این غذاها علاوه بر تأمین انرژی و مواد مغذی مورد نیاز بدن، اثرات فیزیولوژیکی مثبتی نیز دارند که به ارتقاء سطح سلامت عمومی و پیشگیری از بیماری ها کمک می کنند.
تعریف غذاهای عملکردی:
غذاهای عملکردی به آن دسته از مواد غذایی گفته می‌شود که نه تنها نیازهای تغذیه ای روزانه را برطرف می کنند، بلکه با دارا بودن ترکیبات فعال زیستی، در بهبود عملکرد سیستم های مختلف بدن نقش دارند. این ترکیبات می توانند شامل پروبیوتیک ها، پری بیوتیک ها، ویتامین ها، آنتی اکسیدان ها، اسیدهای چرب ضروری، فیبرهای غذایی و مواد فیتوشیمیایی باشند.
غذاهای عملکردی ممکن است به صورت طبیعی چنین ترکیباتی را در خود داشته باشند(مانند ماهی های چرب که سرشار از امگا ۳ هستند)، یا از طریق غنی سازی و فرآوری علمی، این ترکیبات به آنها افزوده شده باشند(مانند شیر غنی‌شده با ویتامین D)
انواع و منابع غذاهای عملکردی:
- پروبیوتیک ها (Probiotics)
پروبیوتیک ها میکرو ارگانیسم های زنده ای هستند که در صورت مصرف در مقادیر کافی، باعث بهبود سلامت دستگاه گوارش می شوند. این باکتری های مفید، تعادل میکروبی روده را حفظ کرده و به تقویت سیستم ایمنی، کاهش التهابات روده‌ای و حتی کاهش اضطراب و افسردگی کمک می‌کنند.
منابع غذایی: ماست های پروبیوتیک، کفیر، کیمچی، تمپه، ترشی های تخمیری طبیعی.
- پری بیوتیک ها (Prebiotics)
پری بیوتیک ها فیبرهای غیر قابل هضمی هستند که توسط بدن انسان جذب نمی شوند، اما باعث تغذیه و تحریک رشد باکتری های مفید روده می گردند. آنها عملکرد پروبیوتیک ها را بهبود می دهند و در سلامت گوارشی، کنترل قند خون و کاهش چربی خون مؤثرند.
منابع غذایی: سیر، پیاز، تره فرنگی، مارچوبه، موز نارس، جو دوسر.
- آنتی اکسیدان ها
آنتی اکسیدان ها ترکیباتی هستند که با رادیکال های آزاد مبارزه می کنند. تجمع این رادیکال ها در بدن می تواند منجر به پیری زودرس، سرطان، بیماری های قلبی و آسیب سلولی شود. آنتی اکسیدان ها از طریق مهار استرس اکسیداتیو، بدن را در برابر بسیاری از بیماری ها محافظت می کنند.
منابع غذایی: چای سبز، توت ها، انگور سیاه، گوجه فرنگی (لیکوپن)، سبزیجات برگدار تیره.
- غذاهای غنی شده (Fortified Foods)
این نوع غذاها به صورت مصنوعی با ویتامین ها یا مواد معدنی تقویت می شوند تا کمبودهای تغذیه ای در جوامع مختلف جبران شود.
برای مثال:
شیر غنی شده با ویتامین D برای پیشگیری از پوکی استخوان
آرد غنی شده با اسید فولیک برای کاهش خطر نقص های مادرزادی
آب میوه های غنی شده با کلسیم برای سلامت استخوان ها
- اسیدهای چرب امگا ۳
اسیدهای چرب امگا ۳ از خانواده چربی های غیر اشباع هستند که نقش حیاتی در عملکرد مغز، سلامت قلب و کاهش التهاب دارند. آنها می توانند سطح تری گلیسرید را کاهش دهند و خطر سکته و حمله قلبی را پایین بیاورند.
منابع غذایی: ماهی های چرب مانند سالمون، تُن، دانه چیا، دانه کتان، گردو.
فواید بالینی غذاهای عملکردی:
مطالعات متعدد نشان داده اند که مصرف منظم غذاهای عملکردی با پیامدهای مثبتی همراه است:
کاهش فشار خون و کلسترول LDL (بد)
کنترل بهتر قند خون در بیماران دیابتی
بهبود عملکرد سیستم ایمنی و کاهش دفعات ابتلا به سرماخوردگی
تسکین علائم سندرم روده تحریک پذیر (IBS)
کاهش التهاب مزمن و کاهش خطر برخی از سرطان ها مانند سرطان روده بزرگ
بهبود سلامت روان و کاهش علائم اضطراب و افسردگی(به ویژه در ارتباط با سلامت روده-مغز)
چالش ها و مسائل اخلاقی:
با وجود فواید چشمگیر، چالش هایی نیز در زمینه تولید و بازاریابی غذاهای عملکردی وجود دارد:
اطلاعات نادرست: برخی شرکت ها ممکن است از واژه «عملکردی» برای تبلیغات گمراه کننده استفاده کنند بدون آنکه محصول واقعاً تاثیر اثبات شده‌ای داشته باشد.
هزینه بالا: قیمت این محصولات معمولاً از غذاهای معمولی بیشتر است که ممکن است دسترسی برابر را کاهش دهد.
میزان اثربخشی: مقدار ماده فعال زیستی باید در سطحی باشد که اثر فیزیولوژیکی واقعی داشته باشد. برخی محصولات به قدری کم مقدار از ماده مفید دارند که تأثیر خاصی ندارند.
نتیجه گیری:
غذاهای عملکردی به عنوان یک راهبرد نوین در ارتقاء سلامت عمومی، نقش مهمی در پیشگیری و کنترل بیماری های مزمن دارند؛ با این حال، مصرف این غذاها باید آگاهانه و همراه با انتخاب های تغذیه ای درست باشد. همچنین نظارت علمی و مقررات دقیق برای تولید و تبلیغ این محصولات ضروری است تا مصرف کننده بتواند با اطمینان از مزایای واقعی آنها بهره‌مند شود.
«نسترن نیکجو» کارشناس ارشد بهداشت و ایمنی مواد غذایی، دانشکده تغذیه و علوم غذایی
نظر دهید