چای، شکلات و قهوه از رایج ترین موادی است که در سرتاسر جهان به مصرف می رسد. طبق آمارها، متوسط مقدار مصرف شکلات سفید، شکلات شیری و شکلات تلخ در سوئیس، به طور تقریبی برابر با ۱۰ کیلوگرم در سال (معادل ۲۵ گرم در روز) است.

دانه های خام گیاه کاکائوی پردازش شده تحت عنوان کاکائوی مرسوم شناخته می شود. مراحل این پردازش برای تهیه کاکائو از دانه گیاه، شامل تخمیر کردن، خشک کردن، برشته کردن، غربال کردن و آلکالیزاسیون و کانچینگ (تعیین طعم و ساختار و بوی خاص) است.

کاکائو و مشتقات آن شامل طیف وسیعی از مواد شیمیایی گیاهی یا فیتوکمیکال ها می شود. دانه های کاکائو حاوی مقدار کمی کافئین (۰.۰۶- ۰/۴ میلی گرم) است. پودر کاکائو و بعد از آن شکلات شیرین نشده، بالاترین مقدار کافئین را در این گروه دارد. میزان کافئین در بین شکلات های تلخ، متفاوت (۲۰۰-۳۵ میلی گرم در هر ۵۰ گرم) و مقدار آن در شکلات شیری کمتر است (۱۴ میلی گرم در هر ۵۰ گرم).

یکی از انواع «متیل گزانتین» موجود در شکلات، «تئوبرومین» است که سیستم عصبی مرکزی را برخلاف کافئین به طور خفیفی تحریک می کند. تئوبرومین موجود در شکلات تلخ و پودر کاکائو از شکلات شیری بیشتر است. ۵۰ گرم شکلات شیری می تواند حدود ۷۵ میلی گرم و ۵۰ گرم شکلات تلخ تا ۲۲۰ میلیگرم تئوبرومین داشته باشد.

کاکائو همچنین حاوی آمین های بیوژنیک مانند «سروتونین»، «تریپتوفان»، «فنیل اتیل آمین»، «تیروزین»، «تریپتامین» و «تیرامین» است. «مونوآمین اکسیداز» (MAO) موجود در مخاط روده، کبد و کلیه های افراد سالم این ترکیبات را متابولیزه می کند. در افرادی که کمبود MAO دارند، آمین های بیوژنیک می تواند باعث ایجاد سردرد و افزایش فشار خون شود.

همچنین مطالعات اخیر، تأثیرات مثبت و شگرفی را از مصرف کاکائو در ارتقای سلامت بدن نشان می دهد. رژیم غذایی حاوی مقدار متعادلی از کاکائو و شکلات تلخ، حاوی پلی فنول بوده و اثرات مفیدی برای سلامت انسان و مقابله با برخی بیماری ها از جمله بیماری های قلبی عروقی به همراه دارد.

علاوه بر آن، کاکائو می تواند باعث فعالیت درست دستگاه کلیوی، کبدی و گوارشی شود و از بروز بیماری هایی همچون سل و نقرس جلوگیری کند. 

مصرف شکلات به ویژه نوع تیره آن اگر در حدّ مناسب باشد، می تواند دارای اثرات مثبتی بر بدن باشد؛ اما زیاده روی در مصرف شکلات، به ویژه شکلات های شیرین، به علت داشتن مواد شیرین کننده همچون شکر، می تواند سبب افزایش انرژی دریافتی شود. اگر این انرژی مصرف نشود، می تواند بر روی افزایش وزن و بیماری های مرتبط دیگر تأثیرگذار باشد.

مصرف شکلات تلخ غنی از فلاونوئید می تواند به بهبود گردش خون، فشار خون و مقادیر لیپیدی بدن کمک کند؛ در صورتی که شکلات غیرفلاونوئیدی چنین تأثیراتی ندارد.

یافته ها نشان می دهد مصرف شکلات و کاکائو استرس را کاهش و حسّ لذت بخشی و خشنودی به انسان می دهد. علاوه بر آن، وضعیت آنتی اکسیدانی را بهبود بخشیده، التهاب را کاهش داده، کلسترول خوب (HDL) خون را افزایش داده، همچنین با کاهش خطر بیماری های قلبی عروقی ارتباط دارد.

پلی فنول های موجود در کاکائو با حفظ مطلوب جریان خون مغزی، می تواند عملکرد مغز را بهبود بخشیده، در پیشگیری و کند شدن روند بیماری های عصبی همچون آلزایمر و MS تأثیرگذار باشد.

اگرچه بیشتر مطالعات کشت سلولی و مطالعات حیوانی، اثرات ضد دیابت ناشی از مصرف کاکائو و فلاونوئید موجود در آن را نشان می دهد، اما تأیید اثربخشی کاکائو در روند پیشگیری بیماری، نیازمند مطالعات بالینی گسترده تر و کنترل های طولانی مدت است. چرا که اکثر مطالعات صورت گرفته بر روی افراد سالم و در مدت زمان کوتاه صورت گرفته است. از عوامل مؤثر بر کنترل دیابت، خودمراقبتی در تمام طول عمر است که به شرایط محیطی، رژیم غذایی و سابقه خانوادگی فرد وابسته است.

به طور کلی پلی فنول های موجود در شکلات تیره می تواند حساسیت به انسولین را بهبود ببخشد یا باعث افزایش کارایی انسولین در بدن شود. بر اساس تحقیقات منتشر شده، ممکن است این به نوبه خود، به کنترل قند خون کمک کند؛ چرا که ممکن است حساسیت به انسولین بهبود یافته شروع دیابت را به تأخیر اندازد یا حتی از آن جلوگیری کند.

استفاده به اندازه از شکلات های تلخ درصد بالا که دارای قند کمی است، می تواند بر روی سلامت افراد سالم و کنترل بیماری ها از جمله دیابت نقش بسزایی داشته باشد.

به طور کلی مطالعات صورت گرفته بیانگر این است که مصرف به اندازه و همراه با دوز مناسب شکلات می تواند از طریق اثرگذاری بر سیستم قلبی عروقی، فشار خون و قند خون، فرآیندهای التهابی، استرس اکسیداتیو و چندین فرآیند و مکانیسم دیگر در کنترل و درمان دیابت و بسیاری از بیماری های دیگر و در مجموع سلامت بدن مفید و مؤثر باشد./ف.نوروزی فرد

«آرش دشتابی»، دکترای علوم تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز