نوبت کاری در آن دسته مشاغلی مورد توجه است که نیاز به فعالیت شبانه ‌روز و کار سخت و مستمر دارند و به نوعی از حساسیت بالایی برخوردار است. مشاغلی مانند پلیس، آتش نشانی، اورژانس بیمارستان و پرستاری، نگهبانی، برخی تولیدی‌ها و کارگاه ‌ها، بسیاری از صنایع و کارخانه ها نظیر ذوب آهن و نیروگاه مهم‌ترین مشاغلی است که در آن‌ها نوبت‌کاری استفاده می‌شود و کارکنان به طور مستمر باید در محل کار حاضر باشند. نوبت کاری پیامدهای مختلفی بر سلامت کارکنان دارد که می توان با راهکارهایی این پیامدها را به کمترین میزان رساند. 

پیامدهای نوبت کاری بر سلامتی

کار کردن به صورت نوبت کاری دارای اثرات مضر بر تولید، بهره وری، سلامتی و ایمنی است. افرادی که به صورت نوبت کار مشغول به کار هستند به دلیل بر هم خوردن چرخه شبانه روزی بدن (ریتم سیرکادین) دچار مشکل می شوند.

نوبت کاری پیامدهای سلامتی مختلفی دارد که شایع ترین آنها اختلال خواب است. این اختلال هم در کمیت هم کیفیت خواب بروز می کند. این افراد عادت به چرت زدن در روز دارند و افزایش تجربه و سن سبب کاهش مشکلات آنها نمی شود. اما مهمترین پیامد روانی آن استرس است. از جمله سایر پیامدهای آن می توان به اختلالات گوارشی، بیماری های قلبی عروقی و عواقب تولید مثلی اشاره کرد.

مشکلات خواب

خواب تنها به معنی خاموش کردن مغز نیست؛ بلکه روند پیچیده ای است که شامل مراحل خواب سبک و عمیق در طول یک چرخه خواب کامل می شود و برای بیشتر بزرگسالان حدود هشت ساعت به طول می انجامد. مراحل بعدی این چرخه برای حصول مجدد شرایط فیزیکی طبیعی و تغییرات روانی بسیار مهم است. بدون خواب کافی مغز انسان به طور خودکار برای تامین نیاز خود به حالت خواب می رود. این فرایند ممکن است چند ثانیه یا چند دقیقه، در حال ایستادن، کار با ماشین آلات یا در حالت رانندگی اتفاق بیافتد. خوابیدن در روز برای کارکنان نوبت شب سخت است. اکثر این کارکنان یک تا دو ساعت کمتر از حالت طبیعی خواب خود در شب می خوابند و کیفیت خواب خود را بسیار بد گزارش می کنند. این امر اغلب به دلیل ناسازگاری چرخه بیولوژیکی بدن و عوامل خارجی اطراف (نور، غذا، سر و صدا، درجه حرارت) به هنگام استراحت است.

افزایش استفاده از داروها

مصرف داروهایی نظیر کافئین، آمفتامین ها و قرص خواب از سوی کارکنان برای غلبه بر اثرات خستگی از خطرات نوبت کاری محسوب می شود. هرگونه سودمندی در استفاده از این داروها کوتاه مدت است؛ در حالی که اثرات بلند مدت آن بر سلامتی و ایمنی کارکنان می تواند خطرناک باشد.

به ویژه کمبود خواب و خستگی می تواند اثرات ناشی از مصرف دارو را افزایش دهد. موادی نظیر آمفتامین ها بسیار خطرناک است. علاوه بر خطر اعتیاد این داروها می توانند سبب فشار خون بالا، ناهماهنگی قلب و پریشانی روانی شود.

تداخل با زندگی خانوادگی و اجتماعی

بسیاری از فعالیت های اجتماعی و خانوادگی در عصرها یا پایان هفته رخ می دهد. به دلیل اینکه کارکنان دارای نوبت های کاری شبانه روزی، بعدازظهرها یا در پایان هفته سر کار هستند یا در طول روز می خوابند، اغلب روابط اجتماعی خود را از دست می دهند. وقتی از نوبت کاران در ارتباط با مشکلات زمان کار آنها سوال می شود، اغلب اظهار می کنند که مهم ترین مشکل از دست دادن خانواده و دوستانشان است. بسیاری از نوبت کاران مشکل خواب دارند، اما گاهی اوقات آنها دیدن افرادی نظیر همسر و فرزندان خود را به خواب کمتر ترجیح می ‎دهند. زمان کار نه تنها خود کارمند بلکه بقیه اعضای خانواده او را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. به عنوان مثال فرزندان در هنگام روز به دلیل اینکه پدر یا مادر آنها خواب است، مجبور می شوند بدون سر و صدا بازی کنند.

چگونه عوارض نوبت کاری را به کمترین میزان ممکن برسانیم؟

نکات مدیریتی که باید در برنامه نوبت‌ کاری مورد نظر قرار گیرد:

0. انتخاب مناسب نوبت ‌کاران: افرادی که قادر به انطباق با نوبت‌کاری نیستند نباید در برنامه‌های نوبت‌کاری انتخاب شوند.

عوامل فردی موثر در عدم انطباق با نوبت ‌کاری  شامل موارد زیر است:

-‌ افرادی که در اواخر دوران میانسالی هستند (سن بالای ۵۰ سال)، افراد بامدادگرا، افراد دارای الگوی خواب ثابت و منظم، افرادی که طبق عادت دارای خواب طولانی هستند، افرادی که بنا به دلایل اقتصادی دارای شغل دوم و سوم هستند، افراد دارای پیشینه اختلالات خواب، ناراحتی‌های گوارشی و مصرف دخانیات، افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت، صرع و بیماری‌های روانی

0. ایجاد محیط کار خنک: کاهش دما باعث حفظ تمرکز حواس و بالا رفتن عملکرد شناختی در شب می‌شود. اتاق‌های گرم و گرفته باعث ایجاد حس خواب‌آلودگی به ویژه در شب می‌شود. برای جلوگیری از این حالت کارکنان نوبت‌کار نیاز به هوای تازه کافی و امکان تنظیم دمای اتاق دارند.
1. ایجاد امکان نرمش فیزیکی: فضاهای انجام نرمش به کارکنان نوبت‌کار فرصت تحریک جریان خون و حفظ تمرکز حواس را می‌ دهد. البته باید این فضاها تا حد امکان نزدیک به محل کار کارکنان نوبت‌کار باشد.
2. ایجاد امکان تغییر حالت بدنی برای نوبت‌کار: کار با سیستم‌های دارای صفحه نمایشگر ایجاب می‌کند که اپراتورها برای مدتی طولانی در یک حالت بنشینند، هر چند چنین کاری ممکن است خستگی فیزیکی نداشته باشد، با این حال کار نشسته جریان خون را کند کرده، باعث خستگی و خواب ‌آلودگی می‌شود و خستگی ناشی از نوبت‌کاری را افزایش می‌دهد.

راهکارهای سازگاری فردی

1. زمان خواب خود بعد از کار را تنظیم کنید: این موضوع برای هر فرد متفاوت است. زمان های مختلف را امتحان کنید و ببینید کدامیک از آنها مناسب شماست. ایده خوبی است که بعد از اتمام نوبت کاری خود برای افزایش مدت خواب هر چه سریع تر بخوابید.
2. علاوه بر خواب معمولی، یک خواب کوتاه در بعد از ظهر یا عصر قبل از نوبت کاری شب می تواند با خواب آلودگی مبارزه کند. البته مدت زمان چرت نیز مهم است. با توجه به مطالعات انجام شده کمترین میزان خواب کوتاه مناسب، به طور تقریبی به مدت ۲۰ تا ۳۰ دقیقه است.
3. استفاده از محافظ گوش (Ear Plug) به هنگام خواب: تلفن همراه و زنگ در را خاموش کنید و از محافظ گوش استفاده کنید. اگر در خانه هستید نیز از خانواده خود بخواهید به هنگام خواب، از وسایل پر سر و صدا نظیر جارو برقی و ماشین لباس شویی استفاده نکنند.
4. استفاده از رژیم غذایی مناسب: رژیم غذایی مناسب و متعادل برای حفظ ذهنی هوشیار در حین کار و بهبود کیفیت خواب ضروری است. پرهیز از خوردن غذاهای حاوی ادویه و چربی بالتا چون باعث ایجاد مشکل برای معده و اختلال در خواب می‌شود.

«محدثه پورندی»، کارشناس گروه بهداشت حرفه ای دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز