یبوست از شایع‌ترین اختلال‌های دستگاه گوارش در دوران کودکی است و بر پایه پژوهش‌های گوناگون، میان 10 تا 30 درصد کودکان در برهه‌ای از زندگی با آن روبه‌رو می‌شوند؛ این مشکل اگر پایدار شود، نه ‌تنها بر کارکرد گوارشی، بلکه بر رشد جسمی، تعادل روانی و کیفیت زندگی کودک نیز اثرگذار است؛ درمان یبوست، افزون بر دگرگونی در شیوه‌ خوراک و رفتار، گاه نیازمند ‌بکارگیری داروهای ملین است؛ استفاده‌ علمی، آگاهانه و سنجیده از این داروها، در صورتی که همراه با اصلاح تغذیه و عادت‌های زیستی باشد، می‌تواند سبب بازگشت کارکرد طبیعی روده شود. 

مبانی فیزیولوژیک یبوست در کودکان

در وضعیت طبیعی، روده‌ بزرگ با حرکت‌های منظم خود، آب اضافی مدفوع را بازمی‌گیرد و مواد زاید را به‌سوی راست‌روده می‌راند؛ هر عاملی که این حرکت‌ها را کند سازد یا باعث خشکی بیش از اندازه‌ مدفوع شود، یبوست را پدید می‌آورد؛ در کودکان، علت‌ها می‌توانند کمبود مایع، دریافت اندک مواد پرفیبر، کم‌تحرکی، اضطراب یا آموزش نادرست در هنگام یادگیری آداب دستشویی رفتن باشد؛ هنگامی که این مشکل ادامه می‌یابد، مدفوع سفت در راست‌روده جمع می‌شود و کودک برای جلوگیری از درد، از دفع خودداری می‌کند؛ این چرخه‌ معیوب در نهایت نیاز به درمان دارویی پیدا می‌کند.

جایگاه داروهای ملین در درمان

ملین‌ها گروهی از داروها هستند که با سازوکارهای گوناگون، حرکت روده یا نرم شدن مدفوع را افزایش می‌دهند؛ هدف از مصرف آنها، برقراری الگوی منظم دفع بدون درد است؛ در کودکان، تجویز ملین باید با توجه به سن، شدت یبوست، علت زمینه‌ای و وضعیت تغذیه‌ای صورت گیرد؛ نکته‌ اساسی آن است که دارو تنها بخشی از درمان است و نباید جایگزین اصلاح خوراک و رفتار شود.

گونه‌های اصلی داروهای ملین

از دیدگاه علمی، داروهای ملین را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد:

ملین‌های حجم‌افزا: این گروه با جذب آب در درون روده، حجم مدفوع را افزایش داده و حرکات دودی را تحریک می‌کنند؛ در کودکان، مصرف این داروها نیازمند نوشیدن مایع کافی است، زیرا در غیر این صورت ممکن است برعکس موجب انسداد شوند؛ نمونه‌های طبیعی آن در سبوس گندم، دانه‌ اسفرزه و برخی میوه‌های خشک یافت می‌شود.

ملین‌های نرم‌کننده: این داروها با کاهش کشش سطحی مدفوع، عبور آن را آسان‌تر می‌کنند و به‌ ویژه برای کودکانی که هنگام دفع دچار درد یا شکاف راست‌روده هستند، سودمند است.

ملین‌های اُسمزی (جذب‌کننده‌ی آب): این دسته با نگه‌داشتن آب در روده و جلوگیری از جذب آن، باعث نرم شدن مدفوع و افزایش حجم آن می‌شوند؛ این داروها معمولاً در موارد یبوست مزمن یا بازگشتی به کار می‌روند و اثر آنها نسبتاً ملایم ولی پایدار است.

ملین‌های محرک: این داروها با تحریک مستقیم دیواره‌ روده، حرکات دودی را برمی‌انگیزند؛ هرچند اثر آنها قوی و سریع است، ولی در کودکان باید با احتیاط و مدت کوتاه مصرف شوند، زیرا در مصرف درازمدت ممکن است موجب وابستگی دارویی یا آسیب به شبکه‌ عصبی روده شوند.

ملین‌های شیاف یا تنقیه‌ای: در برخی موارد که مدفوع سخت در راست‌روده انباشته شده است، از فراورده‌های موضعی برای پاکسازی آغازین استفاده می‌شود؛ این روش باید با دقت و تنها زیر نظر پزشک انجام شود تا خطر آسیب به مخاط روده کاهش یابد.

اصول تجویز در کودکان

در درمان یبوست کودکان، انتخاب ملین باید بر پایه‌ شدت نشانه‌ها، سن، وزن بدن و پاسخ به درمان‌های غیر دارویی انجام گیرد؛ نخستین گام، آموزش والدین است که دارو را نباید جایگزین تغییر خوراک و رفتار کنند؛ دارو باید در کمترین مقدار موثر آغاز شود و به تدریج با بهبود وضعیت، کاهش یابد؛ افزایش ناگهانی دوز یا قطع ناگهانی دارو می‌تواند باعث برگشت یبوست شود.

همچنین، مصرف مایع کافی همراه با دارو، رعایت ساعت منظم دفع (به ‌ویژه پس از صبحانه)، فعالیت بدنی روزانه و پرهیز از خوراک‌های پُر چرب و کم‌فیبر برای اثر مطلوب دارو ضروری است؛ در کودکان خردسال، باید از داروهایی استفاده شود که بی‌خطر، بی‌مزه و قابل پذیرش باشند تا همکاری کودک در درمان کاهش نیابد.

خطرها و پیامدهای مصرف نادرست

گرچه ملین‌ها در درمان یبوست سودمندند، ولی مصرف خودسرانه یا بی‌رویه‌ آنها می‌تواند زیانبار باشد؛ استفاده‌ درازمدت از ملین‌های محرک ممکن است به کاهش توان حرکتی طبیعی روده بیانجامد و کودک برای دفع وابسته به دارو شود؛ از سوی دیگر، مصرف زیاد داروهای اُسمزی ممکن است باعث از دست رفتن آب بدن و برهم خوردن توازن نمک‌های معدنی شود؛ برخی ملین‌ها نیز در کودکان زیر دو سال یا در بیماری‌های خاص نباید به کار روند؛ بنابراین، راهنمایی و پایش پزشک یا کارشناس تغذیه ضروری است.

نقش روانی و تربیتی

بخش مهمی از موفقیت درمان دارویی، وابسته به همیاری خانواده و آرامش روانی کودک است؛ کودکی که در اثر تجربه‌ی دردناک گذشته از دفع می‌ترسد، حتی در صورت نرم شدن مدفوع، ممکن است از رفتن به دستشویی خودداری کند؛ در این شرایط، گفت‌وگوی آرام، تشویق و پرهیز از سرزنش اهمیت دارد؛ دارو تنها می‌تواند زمینه‌ جسمی را فراهم کند، ولی اصلاح نگرش و اعتماد کودک به توانایی بدن خود نیازمند حمایت روانی است.

نتیجه‌ گیری

داروهای ملین در درمان یبوست کودکان، ابزار سودمندی هستند که می‌توانند با بازگرداندن نظم به حرکات روده، درد و ناراحتی را کاهش دهند و کیفیت زندگی را بهبود بخشند؛ با این حال، بهره‌گیری درست از آنها مستلزم شناخت علمی، پایش دقیق و همراهی خانواده است؛ ملین‌ها زمانی بیشترین اثر را دارند که در چارچوب درمان جامع شامل اصلاح خوراک، افزایش فیبر و مایع، آموزش رفتارهای دفعی و کاهش فشار روانی به کار روند؛ پرهیز از مصرف خودسرانه، انتخاب نوع مناسب بر پایه‌ سن و وضعیت کودک و قطع تدریجی دارو پس از بازگشت الگوی طبیعی دفع از اصول بنیادین این رویکرد است؛ در نهایت، می‌توان گفت درمان موفق یبوست در کودکان تنها با ترکیب دانش پزشکی، درک روانی و انضباط تغذیه‌ای امکان‌پذیر است.

دکتر «آرش دشتابی» دکترای تخصصی تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز