جانوران زهرآگین گروهی از موجودات هستند که دارای غدد زهرآگین و اندام تزریق کننده زهر می باشند و با اصلاج جانوران سمی کمی متفاوت تر است چرا که جانوران سمی می توانند تولید سم کنند ولی اندام تزریق کننده سم را ندارند. بنابراین هدف از این مقاله بررسی جانوران زهرآگین ازجمله مارها می باشد. در بین جانوران زهرآگینی که در ایران وجود دارد، مارها، عقرب ها، برخی عنکبوت ها، زنبورها و صدپایان از اهمیت بیشتری برخوردارند. لذا این موضوع خیلی مهم است که نسبت به این موجودات شناخت کافی داشته باشیم تا از روی ناآگاهی باعث ترس، فوبیا و استرس و از طرف دیگر باعث کشتن و از بین بردن موجودات زنده که نقش مهمی در حفظ تعادل اکوسیستم ها و کنترل بیولوژیکی سایر موجودات از جمله جوندگان و حشرات دارند نشویم.  همچنین شناخت اقدامات پیشگیرانه و اقدامات اولیه در برخورد با این موجودات زهرآگین کمک زیادی به حفظ سلامت انسان خواهد کرد. 

مارگزیدگی از جمله موارد اورژانسی است که نیازمند آگاهی و اقدام سریع میباشد. مارها از لحاظ زهرآگین بودن و یا به طور عامیانه سمی بودن به سه گروه تقسیم بندی می کنیم: جانوران غیر زهرآگین، جانوران نیمه زهرآگین و جانوران زهرآگین.

 شناخت آنها میتواند در ارزیابی اولیه خطرخیلی کمک کننده باشد. مارهای زهرآگین مانند افعی ها، کبری و مارهای  دریایی دارای سمومی هستند که بر سیستم عصبی، گردش خون یا بافتها تأثیر میگذارند، درحالیکه مارهای غیرزهرآگین فاقد غده زهرآگین و دندان فنگ که مخصوص تزریق زهر هست می باشند اگرچه دارای دندان های خیلی ریز غیرزهرآگین هستند که ممکن است دردناک باشد، اما معمولاً خطر جانی ندارند. در مارهای نیمه زهرآگین دندان تزریق کننده زهر کوچک و درقسمت انتهای آرواره آنها قرار دارد و خیلی اتفاقی و تصادفی ممکن است بتوانند به انسان زهری تزریق کنند و همچنین زهر آنها به نسبت مارهای زهرآگین خیلی خطرناک نیست.نکته مهمی که وجود دارد این است که بیشتر گونه های مارهای ایران غیرزهرآگین هستند و این عدم شناخت می تواند باعث ترس و فوبیا و استرس های زیادی به افراد شود و بعضا باعث از بین بردن این جانوران توسط افراد شود. ویژگی هایی که معمولا در فضاهای مجازی برای تمایز بین مارهای زهرآگین و غیر زهرآگین به کار می رود ممکن است جامع وصحیح نباشد چرا که استثناهایی زیادی در این مورد وجود دارد که می تواند افراد را به اشتباه بیندازد. هم کبری ها و هم افعی ها که جز مارهای زهرآگین خطرناک در ایران هستند بایستی توسط افراد متخصص شناسایی شوند لذا پیشنهاد می شود هر جا افراد ماری را مشاهده کردند کلا از آن دور شوند و اگر درمناطق مسکونی و یا خودر و اماکن عمومی مشاهده شد به آتش نشانی تماس گرفته شود تا آنها را گرفته و از محیط دور کنند.مارهای دریایی نیز خطرناک هستند و در دریاها دیده می شوند ولی مارآبی که در رودخانه ها و دریاچه های آب شیرین زندگی می کنند غیرسمی هستند. از مارهای غیر زهرآگین می توان به مارآبی، شتر مار شیرازی، مارگرگی، مارهای کوتوله، بوآی شنی، مار خاکی و کرمی شکل، مارآتشین، مار موش خوار و... اشاره کرد.

علائم مارگزیدگی زهرآگین شامل درد شدید و تورم در محل نیش، تهوع، سرگیجه، تاری دید، اختلال در تنفس و ضعف عمومی است. در چنین مواردی، اولین اقدام حفظ آرامش بیمار و بیحرکت نگهداشتن عضو آسیب دیده است تا سم با سرعت کمتری در بدن پخش شود. باید از حرکات غیرضروری جلوگیری کرد، زیورآلات را از اندام گزیده شده خارج نمود و محل گزش را با پارچه تمیز پوشاند. سپس باید بیمار را بدون معطلی به نزدیکترین مرکز درمانی منتقل کرد، چراکه برخی سموم در عرض چند دقیقه میتوانند اثرات خطرناکی بر جای بگذارند. در مقابل، مارهای غیرزهرآگین معمولاً باعث واکنشهای شدید نمیشوند، اما در هر صورت ضدعفونی محل گزش و مراقبتهای اولیه ضروری است.

پیشگیری از مارگزیدگی مستلزم رعایت نکات ایمنی در مناطق پرخطر است. هنگام پیاده روی در طبیعت، خصوصاً در مناطق گرمسیری و بیابانی، پوشیدن کفشهای ساق بلند و شلوارهای ضخیم ضروری است. قبل از نشستن یا برداشتن وسایل در محیط های باز، باید اطراف را به دقت بررسی کرد و از دست زدن به مارها، حتی به ظاهر مرده، خودداری نمود. در صورت مواجهه با مار، بهتر است آرام از آن دور شد، چرا که بیشتر مارها تنها در صورت احساس خطر حمله میکنند. آگاهی از انواع مارهای منطقه و نحوه برخورد با آنها میتواند تا حد زیادی از بروز حوادث جلوگیری کند. در پایان، به خاطر داشته باشید که در صورت هرگونه مارگزیدگی، حتی اگر مطمئن هستید که مار غیرسمی بوده، مراجعه به پزشک برای اطمینان از عدم وجود عفونت یا عوارض دیگر توصیه میشود. با رعایت این نکات، میتوان از خطرات ناشی از مارگزیدگی کاست و در مواقع ضروری جان افراد را نجات داد.

در مورد اطلاعات بیشتر در مورد مارها و شناسایی آنها در مواجهه  با مارگزیدگی افراد می توانید به گروه بیولوژی و کنترل ناقلین بیماری ها در دانشکده بهداشت علوم پزشکی شیراز تماس بگیرید.

دکتر «سعید شهابی» عضو هیات علمی گروه بیولوژی و کنترل ناقلین بیماریها