اگرچه تغذیه سالم و سلامت بخش برای همگان و در همه سنین امری ضروری و حایز اهمیت است، اما این موضوع در سالمندی اهمیت ویژه ای دارد و مطابق آمار، تغذیه نامناسب و سوء تغذیه در 15 تا 50 درصد از جمعیت سالمندان جهان گزارش شده است. با توجه به پیشرفت های پزشکی و بهداشتی، متوسط عمر انسان افزایش یافته و در کشورهای پیشرفته، این میانگین به مراتب بیشتر است.

فرایند پیر شدن با کاهش تدریجی فعالیت های فیزیکی و افزایش بیماری های مزمن همراه است و به نظر می رسد که بهبود وضعیت تغذیه تا حد زیادی می تواند از این مشکلات پیشگیری کند یا آنها را تخفیف دهد. به همین دلیل یکی از چالش های مهم در حوزه سلامت سالمندان، مسایل پزشکی و بهداشتی از جمله وضعیت تغذیه آنهاست. با افزایش سن، نیاز سالمندان به انرژی کاهش می یابد و تمایل به مصرف غذا کمتر می شود. در این حال اگر انتخاب غذا درست صورت نگیرد، میزان دریافت مواد مغذی ضروری در این گروه سنی به پایین تر از حد مطلوب می رسد.

عوامل موثر در ایجاد مشکلات تغذیه ای سالمندان:

1. عوامل جسمانی: مانند کاهش کل انرژی موردنیاز، بیماری های مزمن، بی اشتهایی، تغییر در حس چشایی، خرابی دندان ها، بی تحرکی، ناتوانی جسمی، مشکلات گوارشی، تداخل دارویی و یا تداخل غذا و داروها

2. مشکلات روحی و روانی: نظیر افسردگی، تنهایی و از دست دادن همسر

3. مشکلات اقتصادی: درآمد کم، کمبود امکانات برای تهیه و طبخ غذای مناسب، زندگی در آسایشگاه

4. مشکلات مرتبط با از دست دادن حافظه نظیر آلزایمر

مهم ترین نیازهای تغذیه ای در سالمندان

انرژی

با افزایش سن، میزان نیاز به انرژی کاهش می یابد که می تواند به دلیل کاهش فعالیت جسمی و کاهش توده عضلانی بدن باشد. در صورت دریافت انرژی بیش از حد نیاز مشکلات و عوارضی مانند چاقی، فشار خون بالا و بیماری های قلبی عروقی برای سالمند ایجاد می شود. میزان نیاز به انرژی برای هر سالمند متفاوت است و بر اساس وزن، قد، شرایط فیزیکی و سلامتی او محاسبه می شود. در این خصوص پیروی از یک الگوی صحیح تغذیه ای، تحت نظر متخصص تغذیه امری ضروری است.

پروتئین

با افزایش سن، علاوه بر کاهش توده عضلانی، ذخیره پروتئینی بدن نیز کاهش می یابد و میزان نیاز به پروتـئین با افزایش سن نه تنها کاهش نمی یابد، بلکه ثابت مانده یا افزایش می یابد، به ویژه در صورت ابتلا به بعضی بیماری ها و یا عفونت ها این نیاز به مراتب افزایش می یابد. 16- 14 درصد از انرژی دریافتی روزانه سالمندان باید از پروتـئین ها به ویژه پروتئـین های با کیفیت بالا تأمین شود. هزینه های اقتصادی نیز می تواند در کاهش دسترسی بعضی از سالمندان به پروتـئین کافی موثر باشد که این مسئله باید مورد توجه قرار گیرد. البته میزان نیاز به پروتئـین ها نیز در اشخاص مختلف با توجه به شرایط بدنی آنها متفاوت است و گاهی در بعضی از سالمندان بیمار، ممکن است نیاز به کاهش پروتئـین دریافتی باشد.

مایعات

مصرف مایعات در سالمندان باید به مقدار کافی باشد. علایم کمبود آب در بسیاری از سالمندان ممکن است به صورت خشکی لب ها، گود افتادن چشم ها، تب، یبوست، کاهش حجم ادرار و تهوع باشد که این مسئله در مورد سالمندانی که در مناطق گرم زندگی می کنند، بیشتر شایع است.

ویتامین ها و مواد معدنی

اغلب سالمندان علاقه زیادی به مصرف مکمل های ویتامیـنی دارند که باید از مصرف بیش از حد نیاز این مکمل ها خودداری شود. در مورد ویتامین های محلول در آب، اغلب کمبودی در سالمندان دیده نمی شود. مگر در سالمندانی که دچار سوء تغذیه هستند. همچنین ممکن است بعضی از سالمندان به علت مشکلات دندان و یا مشکلات گوارشی از خوردن سبزی و میوه پرهیز کنند، در حالی که این منابع غذایی تامین کننده ویتامین ضروری C است. باید به این مهم توجه شود که مصرف زیاد آنتی بیوتیک ها می تواند با کمبود برخی از ویتامین ها همراه باشد.

از جمله ویتامین های مهم می توان به ویتامینD اشاره کرد که کمبود آن ممکن است در سالمندان، به ویژه در کسانی که از نور آفتاب دور هستند، به وجود آید. در زمینه مواد معدنی باید گفت که با رعایت یک برنامه غذایی صحیح می توان مواد معدنی موردنیاز سالمندان را تا حد زیادی تأمین کرد. تنها باید به میزان کلسیم دریافتی که اغلب مقدار مصرف آن در سالمندان به میزان توصیه شده نمی رسد، توجه شود. عوامل متعددی در کمبود کلسیم در سالمندان نقش دارد. از جمله میزان جذب روده ای کلسیم، کار کلیه ها، متابولیسم استخوان ها، تداخل غذا و دارو، کم تحرکی و مصرف ناکافی لبنیات به دلیل مشکل تحمل لاکتوز. در صورتی که شیر و لبنیات به مقدار کافی مصرف نشود ممکن است نیاز به مصرف مکمل کلسیم باشد که البته تشخیص آن باید از سوی پزشک و متخصص تغذیه صورت گیرد. مصرف سدیم هم باید در سالـمندانی که مبتلا به فشار خون بالا، مشکلات قلبی، کلیوی و دیابت هستند، محدود شود.

توصیه های عمومی تغذیه ای به سالمندان:

1. مراجعه مستمر به پزشک و متخصص تغذیه برای بررسی وضعیت سلامتی و تغذیه خود و پیروی از یک برنامه غذایی صحیح و سلامت بخش

2. توجه و رسیدگی مناسب و به موقع به بهداشت و سلامت دهان و دندان

3. مصرف 6-5 لیوان آب در روز

4. استفاده از تمام گروه های غذایی و ایجاد تنوع غذایی در برنامه روزانه

5. مصرف مقادیر کافی میوه و سبزی به میزان 5 واحد در روز

6. استفاده از نان ها و غلات سبوس دار

7. محدود کردن مصرف غذاهای چرب ‍‍‍‍ و با نمک زیاد و شیرینی ها

8. مصرف کافی لبنیات مثل شیر و ماست دست کم 2 لیوان شیر یا ماست در روز

9. سالمندانی که دچار بی خوابی هستند، از مصرف قهوه و چای در بعد از ظهر و شب خودداری کنند و به جای آن یک فنجان شیر گرم قبل از خواب مصرف کنند.

10. از مصرف چای تا دو ساعت بعد از غذا پرهیز و در صورت امکان برای جذب بهتر آهن غذا، از لیمو ترش تازه در کنار غذا استفاده شود.

11. قرار گرفتن در معرض نور آفتاب به مدت نیم ساعت در روز و استفاده از لباس های رنگ روشن برای تامین ویتامینD لازم توصیه می شود.

12. به تمامی سالمندان توصیه می شود با توجه به شرایط بدنی خود، نرمش و تحرک روزانه را هر چند به مقدار کم آغاز کنند. حتی 20 دقیقه پیاده روی سبک در هوای آزاد می تواند در ایجاد نشاط و سلامت سالمندان بسیار موثر باشد و برای انجام فعالیت های سنگین هم بهتر است ابتدا با پزشک خود مشورت کنند.

خانواده های سالمندان با توجه به حساسیت این دوران از نظر وضع جسمی، روحی و تغذیه ای با حمایت عاطفی از سالمندان و همچنین تهیه غذاهای مطبوع و خوش طعم، همکاری در خرید و تهیه غذا و توجه به مشکلات احتمالی دیگر، می توانند شرایط مطلوبی را برای سالمندان فراهم آورده و میزان مشکلات این دوران را تا حد امکان کاهش دهند./س.کمال زاده
«مهندس داود سلیمانی» کارشناس ارشد مدیریت مواد غذایی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز