براى نخستین بار در سال 1796
«ادوارد
جنر» در زمینه واکسیناسیون اصولى، بر علیه
آبله فعالیت کرد. او نه تنها منشأ بیمارى‌ هاى عفونى را کشف کرد، بلکه ثابت کرد که
محافظت در مقابل آن ها از طریق تزریق میکروب ‌هاى ضعیف شده که ایجاد بیمارى خفیف
مى ‌کنند، امکان ‌پذیر است. نتیجه این کار یک ایمنى فعال، قابل اعتماد و طولانى
خواهد بود. جنر از واژه واکسیناسیون استفاده نکرد، بلکه به جایش لفظ مایه‌ کوبی یا
«واریوله واکسینه» را به کار برد. معنای لغوی این اصطلاح لاتین تاول های ریز گاو» است.
تا حدود یک قرن بعد، مایه کوبی جنری آبله گاوی، تنها روش ایمن ‌سازی علیه بیماری
بود. در سال 1880 میلادی «لویی
پاستور» برای ایمن‌سازی مرغان علیه وبا، روشی ابداع کرد؛ او باکتری ایجاد کننده
این بیماری را جداسازی کرد و با کشت شکل ضعیف شده و تلقیح آن به مرغ ها، آن ها را
نسبت به حمله مرگ بار بیماری ایمن ساخت.

 

ایمن سازی، یا مصون سازی، فرایندی است که در
آن سیستم ایمنی بدن فرد در برابر یک عامل (شناخته شده به عنوان ایمونوژن) تقویت می
‌شود. ایمن سازی به دو دسته فعال و غیر فعال صورت می گیرد.

ایمن سازی فعال

مهم‌ترین و مؤثرترین وسیله در طب پیشگیری است.
در این روش به ‌طور مصنوعی از راه تزریق یا خوراکی تعداد کمی از ارگانیسم ‌های خاص
و ضعیف شده، کشته شده یا سموم تغییر شکل داده شده(توکسویید) وارد بدن می‌شود.

ایمن سازی غیر فعال

در این روش عناصر پیش‌ساخته شده سیستم ایمنی به
افراد انتقال پیدا می ‌کند؛ بنابراین بدن نیازی به تولید این عناصر ندارد. به عبارت دیگر بدن، خود پادتن را نساخته است،
اما به پادتن ساخته شده و آماده نیاز دارد.

بدن انسان، به خودی خود، نیروی مقاومت و غلبه یافتن بر میکروب ها را دارد. این
حالت را «مصونیت» می نامند. اما در برخی از موارد باید به نحوی به بدن کمک کرد، تا
چنین مصونیتی را پیدا کند. در بسیاری از بیماری ها، با یک بار ابتلا به آن، بدن برای
همیشه در مقابل آن مصونیت پیدا می کند. مانند آبله، سرخک و آبله مرغان؛ اما بیماری
های دیگری مانند آنفولانزا ممکن است چندین بار به سراغ انسان بیایند. پس برای
رهایی از چنگ آن ها و به طور مصنوعی در انسان مصونیت ایجاد می کنند .

بدین طریق که ویروس، میکروب ضعیف شده یا توکسوئید آن بیماری
را به بدن تزریق کرده یا از راه خوراکی وارد بدن می کنند. در این روش شخص دچار
حالت خفیفی از آن بیماری می شود؛ ولی به دلیل خفیف بودن به زودی بهبود می یابد و
پس از این برای مدت طولانی در برابر آن بیماری مصونیت پیدا می کند. به این روش
واکسیناسیون گفته می شود.

واکسن چگونه ساخته می
شود؟

نخست حیوانی را دچار
بیماری موردنظر می کنند. سپس عامل بیماری زا را از بدن حیوان جدا می سازند .مجدد این عامل جدا شده را به حیوان دیگری تزریق می کنند و
پس از بیمار شدنش، دوباره عامل بیماری را از بدن حیوان جدا می سازند. این عمل را آنقدر
تکرار می کنند تا ویروس به قدری ضعیف شود که اگر آن را به بدن انسان تزریق کنند نه
تنها او را بیمار نمی کند، بلکه مصونیت هم ایجاد می شود.

راه دیگر تهیه واکسن به دست آوردن آن از عوامل کشته شده، سم
میکروب یا از اجزای دیگر عوامل بیماری زا است. (مانند واکسن هپاتیت B که از آنتی ژن سطحی ویروس به دست
می آید).

واکسن ها به 2 دسته
تقسیم می شوند:

الف) واکسن های
باکتریایی؛ مانند: B.C.G، سیاه سرفه،
حصبه، وبا، دیفتری، کزاز، مننگوکوکسیC , A  

ب) واکسن های ویروسی؛ مانند:
فلج اطفال خوراکی، سرخجه، سرخک، اوریون، تب زرد، آنفولانزا، فلج اطفال تزریقی،
هاری، هپاتیت ب

عوارض واکسیناسیون 

پیشگیری از بیماری های
عفونی به وسیله واکسن یکی از پیروزی های مهم علم پزشکی است؛ اما باید در نظر داشت
که با وجود پیشرفت های به دست آمده در تهیه واکسن‌های بسیار کم ضرر و بی‌نهایت
مؤثر، هیچ واکسنی به صورت کامل بی ضرر و صددرصد مؤثر نیست. هدف در تهیه واکسن
مناسب، رسیدن به مرحله ‌ای است که واکسن بیشترین میزان پیشگیری با کمترین میزان
عارضه جانبی را داشته باشد.

تاکنون عوارض متعددی برای واکسن ‌ها گزارش شده است که شایع‌
ترین آن ها عوارض محل تزریق به صورت تورم، حساسیت و درد موضعی است و گاهی با درجات
خفیفی از تب نیز همراه می ‌شود.

بدون تردید، واکسیناسیون نقشی شگرف در سلامت
جامعه ایفا کرده است. پس از تامین آب آشامیدنی سالم، واکسیناسیون بیشترین تاثیر در
کاهش میزان مرگ و میر به ویژه مرگ و میر کودکان داشته است./101

«ژاله راستی عمادآبادی»،
کارشناس گروه بهداشت عمومی دانشکده بهداشت شیراز

پایان خبر