کم ‌خونی فقر آهن یکی از شایع ‌ترین انواع کم خونی است. در این کم خونی کاهش میزان هموگلوبین و اختلال در اکسیژن ‌رسانی به سلول ‌های بدن، باعث بروز مشکلاتی می‌ شود. کمبود آهن درمان ‌نشده می ‌تواند منجر به خستگی مفرط، مشکلات و عوارض قلبی، عوارض بارداری و تأخیر در رشد کودکان شود.

نشانه های کم خونی فقر آهن

کم ‌خونی فقر آهن در ابتدا ممکن است بسیار خفیف باشد و علائم مشخصی را بروز ندهد. بیشتر مردم تا زمانی که کمبود آهن در آزمایش خون معمولی مشخص نشود، متوجه کم‌خونی خود نمی ‌شوند و برای درمان اقدام نمی ‌کنند. با این‌ حال وقتی کمبود آهن تشدید شود، ممکن است نشانه های زیر در افراد ظاهر شود:

خستگی، ضعف و بی‌حالی، پوست رنگ ‌پریده، تنگی نفس، سرگیجه، افزایش ضربان قلب، نداشتن تمرکز، خواب آلودگی و بی ‌حوصلگی، ریزش مو، کمبود انرژی، سردرد، احساس سبکی سر، بی ‌اشتهایی و بی‌ میلی به غذا به‌ ویژه در نوزادان و کودکان، درد در قفسه سینه، ناخن ‌های شکننده، ضربان قلب سریع، میل عجیب به خوردن نشاسته، یخ و خاک، دست و پاهای سرد، سوزن سوزن شدن در پاها، بی قراری پاها و تکان دادن آنها

آزمایش های ضروری برای تشخیص کم خونی فقر آهن

برای بیماران مشکوک به کم خونی فقر آهن لازم است مجموعه ای از آزمایش های زیر درخواست داده شود:

شمارش کامل سلول های خونی (CBC)، بررسی میزان آهن سرم(Serum Iron)، بررسی میزان آهن ذخیره (فریتین) و کل ظرفیت اتصال به آهن (TIBC).

در بیماران با کم خونی فقر آهن میزان هموگلوبین(Hb) کاهش، میزان آهن و فریتین سرم کاهش و میزان TIBC افزایش می یابد.

درمان فقر آهن

نخستین اقدام برای درمان فقر آهن، برطرف کردن علت زمینه ‌ای مانند کرم های قلابدار، تومورها و یا زخم ها است. در شرایطی که کمبودهای تغذیه ای یا افزایش نیاز وجود دارد، پزشک استفاده از قرص آهن در کنار یک رژیم غذایی غنی از آهن را توصیه می‌کند.  

تجویز مکمل آهن 

ممکن است برای چندین ماه نیاز به مصرف مکمل‌های آهن وجود داشته باشد. برای اطمینان از مصرف دوز صحیح قرص آهن نیاز است با پزشک مشورت شود.

چند توصیه برای جذب بهتر آهن

• بهتر است مکمل آهن با معده خالی مصرف شود.
• در صورتی که داروهای ضد اسید معده استفاده می‌کنیم، بهتر است آهن دست کم با دو ساعت فاصله از آن مصرف شود.
• مصرف همزمان آهن و ویتامین C به جذب بهتر آهن کمک می ‌کند.
• دارو باید به طور دقیق طبق توصیه پزشک مصرف شود.

عوارض مصرف مکمل‌های آهن

• شایع‌ ترین عارضه جانبی مصرف مکمل‌ های آهن، مدفوع تیره یا سیاه رنگ است.
• سایر عوارض جانبی رایج مصرف این مکمل ‌ها را می توان حالت تهوع، استفراغ، یبوست یا اسهال برشمرد.

در صورت امکان بهتر است قرص آهن با معده‌ خالی (یک ساعت قبل از غذا) مصرف شود و در صورت بروز عوارض جانبی زیاد، همراه با غذا میل شود.

انواع قرص های آهن

• فروس سولفات
• فروس گلوکونات
• فریک سیترات
• فریک سولفات

اصلاح رژیم غذایی

برای جلوگیری از کاهش سطح آهن خون باید از رژیم غذایی سرشار از آهن و ویتامین C استفاده کرد. مادران باید مطمئن شوند که نوزادان خود را با شیر مادر یا شیر خشک غنی‌ شده با آهن تغذیه کنند تا دچار کمبود آهن نشوند. 

انواع گوشت، غذاهای دریایی مانند میگو و صدف، حبوبات، کشمش و سایر میوه ‌های خشک ‌شده، تخم‌مرغ، سبزی های برگدار مانند اسفناج، از جمله غذاهای سرشار از آهن محسوب می شود.

ویتامین C و جذب آهن

ویتامین C به جذب حداکثری آهن در بدن کمک می کند و به همین دلیل پزشکان توصیه می ‌کنند مکمل‌ های آهن و غذاهای سرشار از آهن را با ویتامین C مصرف کنیم.

مرکبات، توت ‌فرنگی، کیوی، کلم بروکلی، فلفل دلمه ‌ای، گل کلم و گوجه ‌فرنگی از جمله غذاهای سرشار از ویتامین C است.

غذاهای مضر برای فقر آهن

غذاها و نوشیدنی‌ هایی که توانایی بدن در جذب آهن گیاهی را کاهش می ‌دهد و برای فقر آهن مضر است:

پروتئین سویا، چای و قهوه، غلات کامل مانند سبوس (حاوی فیتات و فیبرهایی که می ‌تواند جذب آهن را کاهش دهد)، کلسیم و فسفر موجود در مواد لبنی مثل شیر، شکلات و نوشابه.

انتقال خون

در موارد شدید کمبود آهن، تزریق خون می ‌تواند به ‌سرعت سطح آهن بدن را به میزان طبیعی برساند.

افزایش سطح آهن خون چقدر طول می‌کشد؟

به ‌طور کلی بازیابی ذخایر آهن بدن حدود ۶ ماه تا یک سال به طول می ‌انجامد. در این زمان نیاز است سطح آهن خون به ‌طور منظم با انجام آزمایش خون ارزیابی شود. به علاوه اگر وجود برخی مشکلات زمینه‌ای منجر به کمبود آهن بدن شده‌ است، باید این مشکلات به ‌طور دقیق مشخص‌ و درمان شود. برای ارزیابی پاسخ بیمار به درمان با آهن از اندازه گیری میزان هموگلوبین استفاده می شود. افزایش قابل پیش بینی هموگلوبین طی دو تا سه هفته رخ داده و افزایش هموگلوبین به میزان ۲ گرم در دسی لیتر در سه هفته از شروع درمان دیده می شود. بعد از طبیعی شدن میزان هموگلوبین، باید درمان آهن را برای سه تا چهار ماه دیگر ادامه داد تا تصحیح ذخایر آهن صورت گرفته و از بازگشت کم خونی جلوگیری شود.

دکتر «ناهید نصیری»، دکترای تخصصی خون شناسی آزمایشگاهی و بانک خون، عضو هیات علمی گروه علوم آزمایشگاهی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز