استفاده از انواع مواد شوینده و ضدعفونی کننده به منظور نظافت منزل و خانه تکانی در بین خانواده های ایرانی، امری بسیار رایج و متداول است، اما نگهداری و استفاده نادرست و غیر اصولی از این پاک کننده های شیمیایی، می‌تواند منجر به افزایش احتمال بروز مسمومیت های اتفاقی به ویژه در کودکان و بانوان شود.

از سویی در بیشتر منازل، انواع مختلفی از شوینده های خانگی مایع و جامد، مانند پاک کننده ها و سفیدکننده ها وجود دارد؛ بیشتر خانواده ها تمایل دارند این مواد شیمیایی که بیشتر دارای بسته بندی هایی با رنگ های شاد و جذاب و تصاویر زیبا و فریبنده هستند را زیر سینک آشپزخانه یا حمام نگهداری کنند. این مناطق به راحتی توسط کودکان قابل دسترسی هستند و احتمال خطر مسمومیت وجود دارد.

از سوی دیگر، تصور بسیاری از افراد بر این است که ترکیب و مخلوط نمودن دو یا چند نوع شوینده با یکدیگر قدرت تمیز کنندگی آنها را افزایش می دهد، در حالی که بسیاری از مواد شوینده هم به تنهایی و هم در ترکیب با دیگر شوینده‌ها، بخاراتی از خود متصاعد می‌کنند که سمی بوده و نباید توسط فرد تنفس و استنشاق شوند و در صورت خورده شدن نیز، بسیار سمی و خطرناک خواهند بود.

علاوه بر تولید گازهای سمی، در برخی از موارد، ترکیبات شیمیایی مختلف، یکدیگر را خنثی نموده و به جای تقویت آن، موجب تضعیف قدرت پاک کنندگی آنها می شود.

سفید کننده های کلردار

سفید کننده های کلردار از جمله مواد شیمیایی هستند که از آنها زیاد استفاده می شود. «هیپوکلریت سدیم» ماده فعال در سفید کننده های کلردار است که در سفید کننده های خانگی و بسیاری از مواد ضد عفونی کننده دیگر یافت می شود.

سفیدکننده کلردار‌‌ یکی از خطرناک‌ترین مواد شیمیایی به ویژه در ترکیب با سایر مواد شوینده هستند، زیرا طیف گسترده‌ای از مواد شیمیایی می‌توانند با آنها واکنش نشان دهند که بلافاصله منجر به تولید گازهای سمی و کشنده می‌شود؛ البته برخی از این واکنش‌ها نیز می‌توانند منجر به سوختگی‌های شدید پوست شوند.

مخلوط اسیدها (جوهر نمک) و سفید کننده ها

اسیدها هرگز نباید با مایع سفید کننده مخلوط شوند. این ترکیب گازهای سمی ایجاد می‌کند. اغلب جرم برها (جوهر نمک) حاوی یک اسید قوی مثل اسید هیدروکلریک هستند. این قانون حتی شامل اسیدهای ضعیفی مانند سرکه سفید یا سرکه سیب نیز می‌شود.

این عوارض در سطوح پایین گاز کلر و مدت زمان کوتاه تماس با آن، شامل تحریک غشاهای مخاطی (چشم ها، گلو و بینی)، سرفه، تنگی تنفس، سوزش و آبریزش بینی و چشم‌ها بوده و در سطوح بالاتر شامل درد قفسه سینه، مشکلات شدید تنفسی، استفراغ، عفونت و تجمع مایع در ریه‌ها می‌باشد.

استنشاق این گاز سمی در سطوح بسیار بالاتر می‌تواند منجر به مرگ نیز بشود. همچنین کلر می تواند از طریق پوست جذب شود و در نتیجه منجر به درد، التهاب، تورم و تاول شود.

محصولات حاوی اسید

محصولات حاوی اسید شامل انواع سرکه ها، پاک کننده ها و شوینده های چند کاره، پاک کننده های شیشه و پنجره، مواد شوینده ماشین ظرفشویی، جرم برها، محلول های لوله بازکن، محصولات از بین برنده زنگ آهن و پاک کننده های آجر و بتن می باشند.

مخلوط مایع سفید کننده و آمونیاک

زمانی که مایع سفید کننده با آمونیاک مخلوط شود، گازی سمی به نام کلرآمین تولید می شوند. قرار گرفتن در معرض گاز کلرامین می تواند منجر به نشانه هایی مانند سرفه، حالت تهوع، تنگی نفس، آبریزش چشم‌ها، درد قفسه سینه، التهاب به گلو، بینی و چشم خس خس سینه، ذات الریه و تجمع مایع در ریه ها شود.

کلرآمین نسبت به کلر، کم محلول تر در آب است و ممکن است عوارض تاخیری بیشتری را ایجاد کند.

محصولات حاوی آمونیاک

علاوه بر استفاده از آمونیاک به عنوان یک محصول پاک کننده، آمونیاک در برخی از پاک کننده های شیشه و پنجره، رنگ ها و در ادرار وجود دارد. (در هنگام تمیز کردن ظروف ادرار کودکان و بیماران در بستر، سطل پوشک، یا کاسه توالت احتیاط کنید)

مخلوط کردن سفید کننده و الکل

هیپوکلریت سدیم موجود در مایع سفید کننده می تواند با اتانول یا ایزوپروپیل الکل واکنش دهد و کلروفرم، هیدروکلریک اسید و دیگر ترکیبات مانند کلرواستون یا دی کلرواستون تولید کند.

کلروفرم یک ماده شیمیایی خطرناک است که چشم ها، سیستم تنفسی و پوست را تحریک می کند.

این ماده می تواند به سیستم عصبی، چشم، ریه، پوست، کبد، کلیه ها و سایر اندام ها آسیب برساند.

این ماده شیمیایی به راحتی از طریق پوست سالم و یا از طریق استنشاق یا نوشیدن جذب بدن می شود.

مخلوط کردن سفید کننده با سایر شوینده ها

سفید کننده ها نیز با برخی از پاک کننده های اجاق گاز، هیدروژن پراکسید یا آب ‌اکسیژنه و برخی از حشره کش ها واکنش نشان می دهند.

مواد شیمیایی مورد استفاده در استخرها اغلب حاوی هیپوکلریت کلسیم و یا هیپوکلریت سدیم هستند و نباید با دیگر شوینده ها مخلوط شوند.

• ضمن توجه به هشدارها و مطالعه دستورالعمل درج شده بر روی بسته‌بندی محصولات، با باز نمودن پنجره‌ها و روشن نمودن فن، از وجود تهویه مناسب در محیطی که در حال تمیزکردن آن هستید، اطمینان حاصل نمایید.
• هرگز شوینده های شیمیایی و مواد ضدعفونی کننده را با یکدیگر مخلوط نکنید. حتی استفاده از یک ماده شیمیایی و پس از آن دیگری در روی همان سطح خطرناک است، همیشه باید بین شستشوی یک محیط با شوینده های مختلف، پیش از استفاده از شوینده بعدی، سطوح مورد نظر با آب شسته شوند.
• در زمان استفاده از این شوینده ها می بایست از ماسک، دستکش، پیراهن آستین بلند و شلوار بلند و دمپایی جلو بسته استفاده کنید.
• مبتلایان به بیماری آسم و آلرژی و نیز کسانی که ریه­های حساسی دارند، هرگز نباید از شوینده هایی مانند وایتکس، جوهر نمک و یا هر شوینده محرک دیگری برای شست و شو استفاده کنید.
• در زمان خرید شوینده ها و مواد شیمیایی، محصولاتی را که درب آنها دارای قفل محافظ کودک هستند، انتخاب و به میزانی که مطمئن هستید مورد نیاز هستند و مصرف می شوند، خریداری کنید.
• شوینده های خانگی تا حد امکان باید در ظروف اصلی خود، که به طور واضح برچسب خورده اند، به دور از دید و دسترس کودکان، در کابینت های فوقانی و یا قفل دار نگهداری شوند.
• هرگز سموم و شوینده ها را در کابینت هایی که در آنها مواد غذایی و یا داروها نگهداری می شوند، قرار ندهید.
•  در صورت تماس پوست یا چشم با این مواد، محل را به مدت 20 دقیقه با مقادیر فراوان آب ولرم شست و شو دهید. چنانچه مواد شوینده توسط فرد خورده شده باشد، نباید مصدوم را وادار به استفراغ کرده و در صورت بروز مسمومیت های تنفسی با شوینده ها فرد را باید فوراً از محیط آلوده به هوای آزاد منتقل کرد. در تمامی این موارد می بایست فوراً با مرکز اورژانس 115 و یا مرکز اطلاع رسانی داروها و سموم با شماره 190 تماس گرفته شود.

 دکتر «زیبا آقاملکی»؛ کارشناس کمیته تجویز و مصرف منطقی دارو معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی شیراز