دانشکده تغذیه و علوم غذایی دانشگاه علوم پزشکی شیراز؛
تغذیه در بیماران مبتلا به سنگ های صفراوی
سنگ های صفراوی (Gallstones) به عنوان یکی از شایع ترین اختلالات دستگاه گوارش، به صورت توده های جامد در کیسه صفرا یا مجاری صفراوی شکل می گیرند و اغلب از کریستالیزه شدن کلسترول، بیلی روبین یا نمک های صفراوی ناشی می شوند.
این بیماری با عواملی چون چاقی، رژیم غذایی نامتعادل، کاهش تحرک و سابقه ژنتیکی ارتباط نزدیکی دارد؛ اگرچه در موارد پیشرفته ممکن است مداخلات جراحی نظیر کوله سیستکتومی ضروری شود، اما مدیریت غیر جراحی، به ویژه از طریق حمایت تغذیه ای، نقش اساسی در پیشگیری از تشکیل سنگ های جدید، کاهش علائم و بهبود وضعیت بیماران ایفا می‌کند؛ این مقاله با هدف بررسی علمی اصول تغذیه‌ای و مکانیسم های مرتبط با مدیریت سنگ های صفراوی تدوین شده است.
پاتوفیزیولوژی سنگ‌های صفراوی و ارتباط با تغذیه
کیسه صفرا اندامی کوچک و کیسه مانند است که صفرا را ذخیره و تغلیظ می کند تا در فرآیند هضم چربی ها در روده کوچک نقش داشته باشد؛ صفرا از ترکیب کلسترول، اسیدهای صفراوی، فسفولیپیدها و بیلی روبین تشکیل شده است.
هنگامی که تعادل این اجزا به هم می خورد، مثلاً با افزایش غلظت کلسترول یا کاهش اسیدهای صفراوی، شرایط برای کریستالیزاسیون و تشکیل سنگ فراهم می شود؛ سنگ های کلسترولی، که حدود 80 درصد موارد را تشکیل می دهند، به طور خاص با رژیم های غذایی پُر چرب و کم فیبر مرتبط هستند.
رژیم های غذایی سرشار از چربی های اشباع و ترانس می توانند ترشح کلسترول به صفرا را افزایش دهند و در عین حال، انقباضات کیسه صفرا را تحریک کنند که این امر منجر به علائمی نظیر درد کولیکی می شود؛ از سوی دیگر، دریافت ناکافی فیبر و مایعات می تواند جریان صفرا را مختل کرده و به رسوب مواد در کیسه صفرا منجر شود؛ حمایت تغذیه ای با هدف اصلاح این عدم تعادل و کاهش عوامل خطر طراحی می شود.
اصول علمی حمایت تغذیه ای
تنظیم مصرف چربی ها
مصرف چربی های اشباع(موجود در گوشت های چرب، کره و فرآورده های لبنی پُر چرب) و چربی های ترانس(مانند روغن های هیدروژنه در غذاهای فرآوری شده) باید در بیماران مبتلا به سنگ های صفراوی محدود شود؛ این نوع چربی ها نه تنها ترشح کلسترول را افزایش می‌دهند، بلکه می‌توانند با تحریک انقباضات کیسه صفرا، علائمی مانند درد، تهوع و استفراغ را تشدید کنند.
در مقابل، اسیدهای چرب تک غیراشباع (مانند روغن زیتون) و چند غیراشباع (مانند امگا-3 در ماهی‌های چرب و دانه کتان) به دلیل اثرات ضد التهابی و کاهش دهنده کلسترول، در مقادیر متعادل توصیه می شوند؛ میزان کل چربی دریافتی روزانه باید به 20-35 درصد از کالری کل محدود شود، با تأکید بر منابع سالم.
افزایش دریافت فیبر
فیبر غذایی، به‌ویژه فیبر محلول (موجود در جو، سیب، هویج و حبوبات)، نقش مهمی در کاهش کلسترول صفرا دارد. این نوع فیبر با اتصال به اسیدهای صفراوی در روده و تسهیل دفع آن‌ها، از بازجذب کلسترول جلوگیری کرده و به کاهش اشباع صفرا کمک می‌کند.
مطالعات نشان داده‌اند که دریافت روزانه 25 تا 30 گرم فیبر می‌تواند خطر تشکیل سنگ‌های کلسترولی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. علاوه بر این، فیبر با تنظیم حرکات روده، از تجمع مواد زائد و التهابات مرتبط با سنگ‌ها پیشگیری می‌کند.
مدیریت وزن و پیشگیری از کاهش وزن سریع
چاقی و افزایش شاخص توده بدنی (BMI) از عوامل خطر شناخته‌شده سنگ‌های صفراوی هستند، زیرا چربی اضافی بدن ترشح کلسترول به صفرا را افزایش می‌دهد. با این حال، کاهش وزن سریع (بیش از 1-2 کیلوگرم در هفته) نیز می‌تواند با آزادسازی کلسترول ذخیره‌شده از بافت‌های چربی به صفرا، خطر تشکیل سنگ را تشدید کند. حمایت تغذیه‌ای باید بر کاهش وزن تدریجی (0.5 تا 1 کیلوگرم در هفته) از طریق رژیم متعادل و فعالیت بدنی متمرکز باشد. این رویکرد به حفظ تعادل صفرا و کاهش عوارض کمک می‌کند.
هیدراتاسیون کافی
دریافت مایعات کافی (حداقل 2-3 لیتر آب در روز) برای رقیق‌سازی صفرا و جلوگیری از رسوب مواد کریستالی ضروری است. دهیدراسیون می‌تواند غلظت صفرا را افزایش داده و احتمال تشکیل سنگ را بالا ببرد. مصرف آب، چای گیاهی بدون شکر و مایعات شفاف توصیه می‌شود، در حالی که نوشیدنی‌های گازدار و شیرین باید محدود شوند.
الگوی غذایی منظم
مصرف وعده‌های غذایی کوچک و مکرر (4-5 وعده در روز) به جای وعده‌های سنگین، جریان مداوم صفرا را تحریک کرده و از تجمع آن در کیسه صفرا جلوگیری می‌کند. این روش به‌ویژه در کاهش حملات کولیک صفراوی پس از وعده‌های غذایی چرب مؤثر است. فاصله منظم بین وعده‌ها نیز به تنظیم متابولیسم و کاهش فشار بر سیستم گوارش کمک می‌کند.
مواد غذایی توصیه شده و محدود شونده
مواد غذایی مفید شامل میوه‌ها و سبزیجات تازه (مانند سیب، گلابی و چغندر به دلیل محتوای پکتین)، غلات کامل (جو، کینوا)، آجیل و دانه‌ها (در مقادیر محدود)، و ادویه‌های ضدالتهابی مانند زردچوبه هستند. در مقابل، غذاهای سرخ‌شده، لبنیات پرچرب، زرده تخم‌مرغ (در برخی موارد به دلیل کلسترول بالا)، شکلات و نوشیدنی‌های گازدار به دلیل تحریک علائم یا افزایش کلسترول صفرا باید محدود شوند.
نقش ریزمغذی ها در حمایت تغذیه ای
ویتامین C
ویتامین C با افزایش تبدیل کلسترول به اسیدهای صفراوی، به کاهش اشباع کلسترول در صفرا کمک می‌کند. منابع غنی این ویتامین شامل مرکبات، فلفل دلمه‌ای و کیوی هستند. دریافت روزانه 75-90 میلی‌گرم برای بزرگسالان توصیه می‌شود.
منیزیم
منیزیم با بهبود متابولیسم لیپیدها و کاهش التهاب، از سلامت کیسه صفرا حمایت می‌کند. اسفناج، بادام و تخم کدو منابع خوبی برای این ماده معدنی هستند و دریافت 300-400 میلی‌گرم در روز پیشنهاد می‌شود.
آنتی اکسیدان ها
ترکیبات آنتی‌اکسیدانی مانند پلی‌فنول‌ها (موجود در چای سبز، انگور و زغال‌اخته) با کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب، از آسیب به دیواره کیسه صفرا محافظت می‌کنند. این اثرات می‌توانند در پیشگیری از عوارض مزمن مانند کوله‌سیستیت مفید باشند.
مدیریت تغذیه ای در فاز حاد و پس از جراحی
در حملات حاد سنگ‌های صفراوی (کولیک صفراوی)، رژیم کم‌چرب مبتنی بر مایعات شفاف (آب، آب‌میوه رقیق‌شده و سوپ صاف‌شده) توصیه می‌شود تا فشار بر کیسه صفرا کاهش یابد. پس از فروکش کردن علائم، رژیم متعادل به‌تدریج بازگردانده می‌شود. در بیمارانی که تحت کوله‌سیستکتومی قرار گرفته‌اند، رژیم کم‌چرب در 4-6 هفته اول پس از جراحی ضروری است تا بدن به نبود کیسه صفرا و جریان مستقیم صفرا به روده عادت کند. در این دوره، اجتناب از غذاهای چرب و فیبردار سنگین (مانند حبوبات خام) برای کاهش اسهال و ناراحتی گوارشی توصیه می‌شود.
چالش ها و ملاحظات بالینی
یکی از چالش‌های اصلی در حمایت تغذیه‌ای، تطبیق رژیم با عادات غذایی و فرهنگ محلی است. برای مثال، در مناطقی که مصرف گوشت و لبنیات بالاست، جایگزینی با منابع گیاهی ممکن است با مقاومت مواجه شود یا دسترسی به مواد غذایی متنوع محدود باشد. علاوه بر این، بیمارانی که به کمبودهای تغذیه‌ای (مانند ویتامین B12 یا اسیدهای چرب ضروری) مستعدند، نیاز به پایش دقیق دارند. آموزش بیماران و خانواده‌ها در مورد اهمیت رژیم و اثرات بلندمدت آن نیز از عوامل کلیدی موفقیت است.
نتیجه گیری
حمایت تغذیه‌ای در بیماران مبتلا به سنگ‌های صفراوی یک استراتژی مؤثر و مبتنی بر شواهد برای مدیریت بیماری، کاهش علائم و پیشگیری از عود است. با کاهش مصرف چربی‌های ناسالم، افزایش فیبر، حفظ هیدراتاسیون و تنظیم وزن، می‌توان تعادل صفرا را بهبود بخشید و از تشکیل سنگ‌های جدید جلوگیری کرد. این رویکرد نه تنها به کاهش نیاز به مداخلات جراحی کمک می‌کند، بلکه کیفیت زندگی بیماران را ارتقا می‌دهد. با این حال، موفقیت آن نیازمند همکاری میان متخصصان تغذیه، پزشکان و بیماران است تا رژیم غذایی به‌صورت شخصی‌سازی‌شده و پایدار اجرا شود. تحقیقات بیشتر برای بهینه‌سازی این راهکارها و تطبیق آن‌ها با جمعیت‌های مختلف همچنان ضروری است.
دکتر «آرش دشتابی» دکترای تخصصی تغذیه دانشکده تغذیه و علوم غذایی
نظر دهید