هاری یک بیماری عفونی حاد و کشنده ویروسی است که موجب التهاب مغزی حاد شده و ویروس از طریق بزاق حیوان مبتلا به هاری و متعاقب گزش توسط حیوان هار وارد بدن می شود. این بیماری مخصوص پستانداران اهلی و وحشی بوده، انسان و سایر حیوان‌های خونگرم پستانـدار (پستاندار موجودی است که بچه زا بوده و به بچه های خود شیر می دهد مانند انسان، سگ، گربه، گوسفند، گاو، روباه و ...)، به‌طور تصادفی به آن مبتـلا می ‌شوند.

پرندگان (به غیر از خفاش، چون این حیوان نیز از خانواده پستانداران است و می تواند به هاری مبتلا شده و بیماری را منتقل نماید)، ماهی ها، خزندگان و دوزیستان به هاری مبتلا نخواهند شد؛ بنابراین زخم های ایجاد شده توسط این حیوانات سبب انتقال بیماری هاری نمی شود.

بیماری هاری سابقه زیادی دارد به ‌طوری که 2300 سال قبل از میلاد حضرت مسیح در مصر و یونان باستان وجود داشته و ارسطو هم از آن یاد کرده است. ابن‌سینا نیز از آن به عنوان بیماری ترس از آب نام برده است. در سال  1885، لویی پاستور بر ضد آن واکسن تهیه کرد که این اقدام، سرآغاز تحقیقات در این زمینه شد.

این بیماری به دلیل کشندگی بسیار بالا (100 درصد) از اهمیت خاصی برخوردار است و به همین دلیل در کشور برای افرادی که به وسیله حیوان مشکوک به هاری گاز گرفته شده باشند، برای پیشگیری از بیماری، واکسیناسیون ضدهاری انجام می شود.

هر چند مراجعه به موقع افراد مواجهه یافته با حیوان گزیدگی به مراکز درمان هاری یا خانه بهداشت و انجام درمان پیشگیری، از ابتلا افراد به این بیماری به سادگی پیشگیری می کند، اما مواردی مشاهده می شود که علاوه بر دریافت واکسن و درمان به موقع، باز هم به بیماری مبتلا شده و فوت می کنند.

نشانه های بیماری هاری در حیوان

مهمترین علایم، تغییر در رفتار و عادات حیوان است، به گونه ای که حیوان در ابتدا یا به گوشه ای پناه می برد و بالاخره در اثر فلج اندامی و دستگاه تنفسی تلف می شود (تقریبا 20 درصد موارد) و یا در بیشتر مواقع (80 درصد موارد) حیوان مضطرب و کم کم به صورت وحشی و درنده درآمده و به هر کس و هر حیوان که سر راه او باشد، حمله می کند، کف از دهانش سرازیر شده و به علت عدم امکان بلع بر اثر گرسنگی، تشنگی و سرانجام بر اثر فلج دستگاه تنفسی می میرد.

راه های سرایت بیماری

اصلی ترین راه سرایت بیماری از طریق «گازگرفتن به وسیله حیوانات» است.

در مورد گربه و گربه سانان از طریق پنجه کشیدن، انتقال بیماری صورت می گیرد، زیرا گربه دایماً مشغول لیسیدن پنجه هایش است و پنجه ها آلوده به بزاق می شوند و در موقع پنجه کشیدن می تواند ویروس را از طریق خراش به انسان منتقل کند.

راه پوست: بیماری هاری از راه پوست سالم قابل سرایت نیست، اما اگر کوچکترین خراش یا زخمی در پوست وجود داشته باشد و پوست با بزاق حیوان بیمار، آلوده شود، بیماری قابل سرایت است.

راه مخاط: سگ ها و گربه های به ظاهر سالم که در اواخر دوره نهفتگی ( دوره کمون) بیماری هاری هستند، می توانند ویروس را از طریق لیسیدن مخاط لب، چشم و بینی به صاحبان خود منتقل کنند.

انتقال از راه دستگاه گوارش: علاوه بر اینکه تاکنون انتقال بیماری از این راه هنوز گزارش نشده است، اما به دلیل کشندگی 100 درصد بیماری، گوشت و سایر فرآورده های دام مشکوک یا آلوده، غیر قابل استفاده است.

اقدامات اولیه پس از گاز گرفتگی توسط حیوان

1- به سرعت ناحیه گاز گرفته شده را با آب تمیز و صابون به مدت 20 دقیقه شستشو دهید.

2- از بخیه زدن عضو آسیب دیده جداً خودداری کنید مگر با مشورت مرکز درمان هاری شهرستان.

3- مصدوم را به مرکز درمان هاری، مرکز بهداشت شهرستان، مرکز خدمات جامع سلامت یا خانه بهداشت برسانید تا واکسن هاری، واکسن کزاز و آنتی بیوتیک تجویز شود. تمامی موارد حیوان گزیدگی چه اهلی و چه وحشی را باید هاری تلقی کرد و باید بیمار را به فوریت تحت اقدامات پیشگیری قرار داد. این موضوع به قدری اهمیت دارد که اگر حیوان گزنده مثل سگ دارای قلاده و واکسیناسیون کامل نیز باشد، اقدامات پیشگیری و درمان را برای فرد به سرعت انجام داد؛ یعنی داشتن سابقه واکسیناسیون حیوان، مانعی برای انجام «واکسیناسیون» فرد مجروح نیست.

4- در صورت امکان، حیوانی که شما را گازگرفته، قلاده کرده یا در اتاق یا انباری نگهداری کنید و اگر حیوان ولگرد است بدون اینکه بار دیگر گاز گرفته شوید، آنرا به دام اندازید و اگر این امکان وجود ندارد، نوع، رنگ، اندازه، ظاهر و دیگر نشانه های حیوان را به خاطر بسپارید تا قابل شناسایی باشد و بلافاصله با اداره دامپزشکی شهرستان خود تماس گرفته و اگر مجبور به کشتن حیوان شوید، بدون آسیب رساندن به سر حیوان، این کار را انجام دهید، چرا که برای تشخیص و آزمایش ها، به سر حیوان نیاز است و پس از نمونه برداری از سوی مامور دامپزشکی، لاشه حیوان را طبق دستور دامپزشکی دفن کنید، به گونه ای که دور از دسترس حیواناتی مانند سگ، گربه، گورکن، روباه و دیگر گوشتخواران باشد.

برای کنترل بیماری هاری هر فردی باید در این زمینه احساس مسوولیت کند

 انجام اقدامات زیر می تواند در کنترل بیماری هاری موثر باشد:

1- خـودداری از نگهداری سگ و گـربـه در منزل و درصـورت نگهداری، قلاده ‌زدن و واکسیناسیون آنها علیه هـاری

2- خودداری از آب و غذا دادن به حیوانات بلاصاحب و وحشی

3- خودداری از تردد سگ‌ های خانگی و صاحب ‌دار در معابر عمومی و پارک ‌هـا

4- جلوگیری از نزدیک‌ شدن کودکان به سگ ‌ها و گربه های بلاصاحب یا ولگرد

5- توجه ویژه به گازگرفتگی حیوان ‌ها هر چند جزئی و به ‌صـورت خراش باشد و مراجعه فوری فرد مجروح به مرکز درمان هاری در شهرها یا خانه بهداشت در روستا

6- استفاده از کیسه‌ های مخصوص حمل زباله و همکاری با مأموران شهرداری در هنگام جمع ‌آوری زباله و خودداری از ریختن زباله و پس ‌مانده ‌های غذایی در اطراف منازل و گذرگاه ‌ها و معابر عمومی به دلیل جمع شدن حیوانات ولگرد و بالا رفتن شانس گزیده شدن توسط این حیوانات و احتمال بروز هاری در انسان

7- همکاری با مأموران شهرداری و اداره حفاظت محیط‌ زیست و بخشداری در جمع آوری سگ‌ هـای ولگرد

8- جلوگیری از تماس سگ‌ های خانگی با سگ ‌های ولگرد به دلیل عدم انتقال بیماری هاری از حیوانات ولگرد به حیوانات صاحب دار

9- درصـورت بـروز هـرگونـه تغییر رفتار در حیوانات، بـایـد فـوری به دامپزشکی اطلاع داده ‌شـود.

10- در ایران بیش از 85 درصد از مـوارد حیـوان ‌گزیدگی تـوسط سگ اتفاق‌ می ‌افتد که بیشتر این موارد به سگ‌های خانگی و سگ گله اختصاص‌ دارد و متأسفانه ‌علت اصلی آن، عدم قلاده‌گذاری و بازی با این حیوانات است.

«احمدرضا رضایی» کارشناس مبارزه با بیماری های واگیر معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز